Μια μικρή χαμογελαστή μπέμπα, με ροζ φορεματάκι και ασορτί ακουστικά, ξαπλώνει ήρεμα μπροστά σε ένα τεράστιο μηχάνημα. Το κεφαλάκι της ακουμπά σε ένα μαξιλάρι, ενώ η ίδια δείχνει ατάραχη καθώς μπαίνει αργά μέσα στον μαγνητικό τομογράφο. Ένα βίντεο με πολύχρωμα κινούμενα σχέδια κρατά την προσοχή της ενώ ο εγκέφαλός και η μνήμη της καταγράφεται σε πραγματικό χρόνο.
Η μικρή συμμετέχει σε μια νέα μελέτη που προσπαθεί να απαντήσει σε ένα ερώτημα που απασχολεί την επιστήμη εδώ και έναν αιώνα: γιατί δεν θυμόμαστε τίποτα από τα πρώτα μας χρόνια; Το φαινόμενο είναι γνωστό ως “βρεφική αμνησία”, όρος που εισήγαγε ο Φρόυντ, και η έρευνα φιλοδοξεί να αποκαλύψει πότε και πώς ξεκινά η λειτουργία της μνήμης στον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Το πείραμα: Η πρώτη σπίθα της μνήμης
Ομάδα από τα πανεπιστήμια Columbia και Yale σκάναρε τους εγκεφάλους 26 βρεφών ηλικίας 4 έως 25 μηνών, την ώρα που συμμετείχαν σε μια απλή δοκιμασία μνήμης. Εκεί, γύρω στους 12 μήνες, εντοπίστηκε για πρώτη φορά ενεργοποίηση του ιππόκαμπου, της περιοχής του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνη για την καταγραφή και αποθήκευση αναμνήσεων.
Ο ιππόκαμπος, σε σχήμα ιππόκαμπου όπως υποδηλώνει και το όνομά του, είναι θεμελιώδης για τις λεγόμενες επεισοδιακές μνήμες – το τι, το πού, το πότε και με ποιον. Παρότι στον πρώτο χρόνο ζωής δεν έχει ολοκληρωθεί η εσωτερική του διασύνδεση, τα δεδομένα δείχνουν πως ήδη από τον πρώτο χρόνο μπορεί να αρχίσει να λειτουργεί σαν “καταγραφικό”.
«Δεν είναι ότι δεν έχουμε καθόλου αναμνήσεις από την βρεφική ηλικία», εξηγεί ο επικεφαλής της μελέτης Nicholas Turk-Browne. «Τότε μαθαίνουμε να περπατάμε, να μιλάμε, να δημιουργούμε σχέσεις. Αλλά δεν μπορούμε να ανακαλέσουμε αυτές τις εμπειρίες συνειδητά».
Τα στάδια της μνήμης
Η μνήμη δεν είναι απλά “θυμάμαι – δεν θυμάμαι”. Πρόκειται για μια πολυεπίπεδη διαδικασία με τρία βασικά στάδια:
- Κωδικοποίηση: Ο εγκέφαλος καταγράφει το ερέθισμα.
- Εδραίωση: Κατά τη διάρκεια του ύπνου, η πληροφορία μετατρέπεται σε μακροπρόθεσμη μνήμη.
- Ανάκληση: Το μυαλό φέρνει την πληροφορία στη συνείδηση.
Η αποτυχία σε οποιοδήποτε από αυτά τα στάδια οδηγεί σε “αμνησία”. Έτσι, το ερώτημα είναι: ποιο από τα στάδια δεν λειτουργεί σωστά στα βρέφη;
Τι έδειξαν οι μαγνητικές
Τα βρέφη παρακολουθούσαν ένα βίντεο με εικόνες, πρόσωπα, τοπία και αντικείμενα ενώ βρισκόντουσαν μέσα στον τομογράφο. Οι επιστήμονες παρακολουθούσαν την οξυγόνωση στον εγκέφαλο (μέθοδος fMRI) για να εντοπίσουν πού υπάρχει εγκεφαλική δραστηριότητα.
Παρόλο που κάποια παιδιά αποκοιμήθηκαν ή δεν συνεργάστηκαν ιδιαίτερα, οι ερευνητές κατάφεραν να καταγράψουν αρκετά δεδομένα. Διαπίστωσαν ότι τα μεγαλύτερα βρέφη (άνω των 12 μηνών) παρουσίαζαν αυξημένη δραστηριότητα στον ιππόκαμπο όταν έβλεπαν εικόνες που είχαν ξαναδεί, πράγμα που υποδεικνύει αναγνώριση και άρα ενεργοποίηση μνήμης.
Τα μικρότερα βρέφη, αντίθετα, δεν εμφάνισαν τέτοια δραστηριότητα και δεν έδειξαν σημάδια αναγνώρισης.
Είναι οι πρώτες αναμνήσεις χαμένες για πάντα;
Όχι απαραίτητα. Έρευνες σε ζώα δείχνουν ότι αναμνήσεις που δημιουργούνται σε πολύ μικρή ηλικία μπορούν να “ξυπνήσουν” αργότερα με κατάλληλα ερεθίσματα ή με τεχνητή ενεργοποίηση των ίδιων νευρώνων.
Παρ’ όλα αυτά, σε ηλικία ενός έτους τα βρέφη δεν φαίνεται να δημιουργούν πλούσιες, σύνθετες αναμνήσεις με ιστορία – μόνο απλά στοιχεία (π.χ. ένα αντικείμενο ή ένα πρόσωπο).
Το επόμενο βήμα της έρευνας είναι να κατανοήσουμε πώς ο ιππόκαμπος αναπτύσσεται ώστε να υποστηρίξει πλήρεις αυτοβιογραφικές μνήμες και αν αυτές μπορούν να αποκατασταθούν ή να επανενεργοποιηθούν.
Γιατί έχει σημασία;
Η κατανόηση του πότε και πώς ξεκινάει η ανθρώπινη μνήμη μπορεί να μας βοηθήσει:
- Να υποστηρίξουμε καλύτερα τη βρεφική μάθηση.
- Να κατανοήσουμε νευρολογικές διαταραχές.
- Να επαναπροσδιορίσουμε τι σημαίνει “θυμάμαι” στα πρώτα στάδια της ζωής.
Ίσως, στο μέλλον, να μπορέσουμε να θυμηθούμε κάτι από την εποχή που όλοι πιστεύαμε πως δεν θυμόμασταν τίποτα.
