Το τελευταίο διάστημα, πληθαίνουν τα άρθρα, οι αναρτήσεις και τα βιβλία που διερευνούν τη σχέση μεταξύ ψυχανάλυσης και τεχνητής νοημοσύνης. Και όχι άδικα: η ραγδαία ανάπτυξη και διάδοση των μεγάλων γλωσσικών μοντέλων (LLM), όπως το ChatGPT, έχει ήδη αρχίσει να αγγίζει τον χώρο της θεραπευτικής συνομιλίας. Ένα από τα κρίσιμα ζητήματα γύρω από αυτά τα μοντέλα είναι η ικανότητά τους να συνδιαλέγονται με τους ανθρώπους σε μια αλληλεπίδραση που μοιάζει όλο και περισσότερο με διάλογο.
Οι πρώτες ενδείξεις -αν και κυρίως ανεπίσημες προς το παρόν- δείχνουν ότι οι άνθρωποι αρχίζουν να αναπτύσσουν μεταβιβαστικές σχέσεις με τις ΑΙ. Μέσα στην ψυχανάλυση, έχουν διαμορφωθεί δύο κύριες προσεγγίσεις προς αυτό το φαινόμενο. Η πρώτη χρησιμοποιεί την ψυχαναλυτική θεωρία ως εργαλείο κατανόησης των ίδιων των συστημάτων ΑΙ και της σχέσης τους με το ανθρώπινο υποκείμενο. Για παράδειγμα, η Isabel Millar, στο βιβλίο της “The Psychoanalysis of Artificial Intelligence”, εστιάζει στο ρόλο της απόλαυσης και των sexbots, ενώ ο Slavoj Žižek εξετάζει τις πιο σκοτεινές πλευρές της τεχνητής νοημοσύνης.
Η δεύτερη προσέγγιση θέτει το ερώτημα αν τα LLM μπορούν να αντικαταστήσουν εξολοκλήρου τους ανθρώπινους αναλυτές. Με άλλα λόγια: μήπως έχει ήδη φτάσει η εποχή όπου οι αναλυτικές σχέσεις μεταφέρονται από τον άνθρωπο στην ΑΙ; Η σύντομη απάντηση είναι ναι – με σοβαρές επιφυλάξεις. Πολλοί ήδη χρησιμοποιούν μοντέλα όπως το ChatGPT για «θεραπεία» και «ανάλυση». Επιπλέον, το ίδιο το ChatGPT έχει πλέον έναν «ψυχαναλυτή», ο οποίος αυτοπροσδιορίζεται ως:
«Μια ψυχαναλυτικά προσανατολισμένη τεχνητή νοημοσύνη που βοηθά στην εξερεύνηση των βαθύτερων στρωμάτων των σκέψεων και των συναισθημάτων σας, αντλώντας από θεωρίες του Φρόιντ, του Γιουνγκ και άλλων.»
Αλλά τι σημαίνει πραγματικά μια τέτοια συνθήκη; Είναι αυτή η σχέση μια αληθινή αναλυτική διαδικασία ή μήπως πρόκειται για μια προσομοίωση που υποκαθιστά την ανθρώπινη επαφή με μια καλά εκπαιδευμένη στατιστική μηχανή;
Το πραγματικό ερώτημα δεν είναι αν η ΑΙ μπορεί να προσφέρει «ανάλυση», αλλά τι μας αποκαλύπτει η είσοδος της τεχνητής νοημοσύνης στην ψυχανάλυση για τις ανθρώπινες σχέσεις συνολικά. Όπως έδειξε και η εργασία του Paolo Migone σχετικά με την online ψυχανάλυση, ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την ΑΙ έχει άμεσες συνέπειες στη σύλληψη της ίδιας της αναλυτικής διαδικασίας. Αν η φυσική παρουσία του αναλυτή δεν είναι απαραίτητη για την ψυχαναλυτική σχέση, τότε ποιες είναι οι ελάχιστες προϋποθέσεις ώστε αυτή να λειτουργήσει; Η φωνή και η εικόνα του αναλυτή; Κι αν ναι, μήπως αυτά μπορούν πλέον να αναπαραχθούν ψηφιακά;
Ωστόσο, το κρίσιμο ζήτημα είναι η μεταβίβαση. Ο Lacan όρισε τον αναλυτή ως τον “υποτιθέμενο γνώστη” – μια προβολή του αναλυόμενου πάνω σε ένα υποκείμενο που φέρει μια γνώση για τον ίδιο. Αν αυτό ισχύει, τότε οποιοδήποτε αντικείμενο μπορεί να καταλάβει τη θέση του αναλυτή: ένας άνθρωπος, ένα βιβλίο, ακόμα και ένα chatbot. Άραγε, φτάσαμε ήδη σε εκείνο το σημείο όπου η σχέση μεταξύ ανθρώπου και ΑΙ είναι επαρκής ώστε να δημιουργήσει ένα πεδίο μεταβίβασης;
Αντίστοιχα, όμως, η ψυχωτική μεταβίβαση είναι διαφορετική. Ο Jean Allouch σημειώνει ότι στον ψυχωτικό η μεταβίβαση μπορεί να γίνει προς τον ίδιο του τον εαυτό. Ποια θέση, λοιπόν, θα κατείχε ένας αναλυτής ΤΝ σε μια τέτοια περίπτωση; Μήπως το chatbot, αντί να λειτουργήσει ως «γραμματέας» του λόγου του ψυχωτικού, μετατρέπεται σε έναν διωκτικό Άλλο; Ένας ανθρώπινος αναλυτής μπορεί να αναγνωρίσει αυτές τις δυναμικές και να τις μεταχειριστεί ανάλογα – μπορεί να κάνει το ίδιο η τεχνητή νοημοσύνη;
Ίσως το ερώτημα να μην είναι αν η ΤΝ θα αντικαταστήσει τον αναλυτή, αλλά τι σημαίνει αυτή η μετάβαση για το ίδιο το ανθρώπινο υποκείμενο. Ο Žižek προειδοποιεί πως ο πραγματικός κίνδυνος δεν είναι ότι οι άνθρωποι θα εκλαμβάνουν τα chatbots ως αληθινούς συνομιλητές, αλλά ότι η επαφή μαζί τους θα αλλάξει τον τρόπο που οι ίδιοι οι άνθρωποι μιλούν και σχετίζονται. Μήπως, λοιπόν, η ψυχαναλυτική διαδικασία γίνεται όλο και πιο “ρομποτική”, μαζί με τους θεραπευτές και τους θεραπευόμενους;
Σε έναν κόσμο όπου τα πάντα τυποποιούνται, ποσοτικοποιούνται και παρακολουθούνται, μήπως η ΑΙ είναι απλώς η φυσική εξέλιξη μιας ήδη μηχανοποιημένης κοινωνίας; Και αν τελικά οι μηχανές καταλήξουν να είναι πιο “ανθρώπινες” από τους ανθρώπους, τότε τι σημαίνει πλέον να είσαι άνθρωπος;
Όταν η τεχνητή νοημοσύνη αρχίζει να αναλύει το ανθρώπινο ασυνείδητο, ποιος αναλύει ποιον; Αν η μεταβίβαση μπορεί να λάβει χώρα και προς μια μηχανή, μήπως τα υποκείμενα ήδη εκπαιδεύονται να σκέφτονται σαν αυτήν; Και αν οι ΑΙ γίνουν πιο ανθρώπινες από εμάς, τι σημαίνει πλέον να είσαι άνθρωπος;
